艾叉A片

颁测蝉别驳谤耻听

Does dim amheuaeth mai Eglwys St Illtyd yw鈥檙 adeilad hynaf sy鈥檔 dal i sefyll ym Mwrdeistref Sirol 艾叉A片. Er ei bod wedi鈥檌 chysegru ar hyn o bryd i St Illtyd, roedd cysegriad gwreiddiol yr eglwys i St. Heledd neu Hyledd, fel y nodir yn rhestrau plwyfi y 16eg a鈥檙 17eg Ganrif (Baring-Gould 1911, 254). Rhoddodd hwn yr enw lle Llanhyledd ac mae Llanhiledd yn ffurf arall o hwnnw. Mae Brynithel mwy na thebyg yn is amrywiolyn o Brynhyledd a ddim yn gysylltiedig 芒 marwolaeth y Brenin Ithel o Went yn 848 AD, a ddigwyddodd yn Aberysgir ym Mhowys (Jones 1952, 135).

Mwynhewch daith fideo isod:

Mynwent yr Eglwys听

Mae meddwl archeolegol cyfredol yn nodi mynwent fawr, si芒p cylch bras, St Illtyd fel dynodiad o ddyddiad sefydlu cyn yr Oes Normanaidd (Brooke 1980, 72 et passim) a gellir dod o hyd i鈥檙 cyfeiriad cynharaf ysgrifenedig at yr eglwys mewn cerdd o鈥檙 9fed neu 10fed Ganrif yn Llyfr Du Caerfyrddin (Jarman 1982, lix).听

Llyfr du Caerfyrddin听

Llawysgrif fach Gymraeg yw Llyfr Du Caerfyrddin a ysgrifennwyd tua 1250.听 Mae鈥檔 waith un ysgrifennydd, mynach ym Mhriordy Sant Ioan yng Nghaerfyrddin ac mae鈥檔 cynnwys casgliad o farddoniaeth llawer h欧n na鈥檙 llawysgrif ei hun.听

Ymhlith y cerddi mae cyfres o gerddi byrion a elwir yn Englynion y Beddau a gafodd eu hysgrifennu yn y nawfed neu degfed ganrif. Mae鈥檙 cerddi鈥檔 rhestru beddau arwyr Cymreig, gyda grym blaenorol yr arwr yn cael ei gwrthgyferbynnu gydag ynysiad y bedd. Ymddengys mai hen safleoedd claddu megis gwyddf芒u neu gromlechi yw nifer o鈥檙 safleoedd adnabyddadwy. Yn eu plith mae:

听听听听听听听听听 Gwydi gurum a choch a chein.
听听听听听听听听听 A. goruytaur maur minrein.
听听听听听听听听听 in llan helet bet. owein. (ibid., 37)

Tomen

Mae鈥檔 debygol mai鈥檙 鈥渂edd鈥� a nodir yn y gerdd yw鈥檙 domen fawr ger yr eglwys. Mae hwn fel arfer yn cael ei ystyried yn domen Normanaidd, mwy na thebyg yn dyddio yn 么l i鈥檙 11eg neu 12fed ganrif. Mae鈥檔 fwy na phosib yr adeiladwyd y domen dros tomen gynharach 鈥� mwy na thebyg crug neu gwyddfa cynhanesyddol.

翱飞补颈苍听

Yr Owain a gyfeirir at yw Owain mab Urien 鈥� person go iawn a dyfodd i fod yn arwr chwedlonol mewn rhamantau canol oesol. Yn ei fywyd go iawn, ef oedd mab Urien, brenin Rheged yn y 6ed ganrif.听 Teyrnas Gymreig oedd Rheged a oedd yn cynnwys Merin Rheged, Caerliwelydd a鈥檙 holl ardal a elwir yn Cymbria erbyn hyn. Fe frwydrodd Owain ac Urien yn ddewr yn erbyn y goresgynwyr Eingl-Sacson ac mae eu campau wedi鈥檜 cofnodi mewn cerddi gan fardd eu llys, Taliesin.听 Ar 么l ei farwolaeth, daeth Owain yn arwr chwedlonol, symudodd y straeon a adroddwyd amdano i Gymru a daeth yn gysylltiedig 芒鈥檙 cylch Arthuraidd o straeon. Ef yw arwr y stori o鈥檙 12fed ganrif 鈥淵 Wraig yn y Ffynnon鈥� sef un o straeon y Mabinogion (Stephens 1998, 546).听 Mae pam fod cerdd mor gynnar yn cysylltu Owain 芒 Llanhiledd yn ddryswch.

贬别濒别诲诲听

Roedd Heledd hefyd yn berson go iawn a oedd yn byw yng ngogledd Powys ar ddechrau鈥檙 7fed ganrif.听 Ei brawd, Cynddylan, oedd brenin Powys tan iddo gael ei ladd gan yr Eingl-Sacsoniaid.听 Mae hi hefyd yn ymddangos yn Canu Heledd, cyfres arall o gerddi a ysgrifennwyd yn y 9fed neu 10fed ganrif.听 Uchafbwyntiau yw鈥檙 cerddi o saga ryddiaith goll.听 Ynddynt, mae Heledd yn galarnadu dinistriad ei chartref a marwolaeth Cynddylan a鈥檜 brodyr h欧n eraill.听 Ymddengys ei bod yn beio ei hun am y drychineb a ddigwyddodd iddynt (Stephens 1998, 87).

听Sefwch allan, vorynnyon, a syllwch
听Gyndylan werydre.
听Llys Benngwern neut tande.
听Gwae ieueinc a eidun brotre. (Williams 1935, 33)

Unwaith eto, does neb yn gwybod pam fod yr eglwys fach yma ar ochr bryn anial yng Ngwent wedi cael ei chysegru i dywysoges o鈥檙 7fed ganrif o Bowys!

厂颈蝉迟别谤蝉颈补颈诲听

Gyda sefydliad yr Abaty Sistersaidd yn Llantarnam rhywbryd rhwng 1175 a 1179, daeth y plwyf dan reolaeth y Mynaich Gwynion (Davies 1953, 98).听 Roedd y mynachod yn berchen ar faenor Wentsland a Bryngwyn a oedd yn cynnwys tir ym mhlwyfi Llanhiledd, Trevethin ac Aberystruth.听 Yn cael eu hadnabod fel y Mynaich Gwynion oherwydd lliw eu habidau, fe ddewisodd y Sistersiaid safleoedd anghysbell ar gyfer eu habatai ac roeddent yn gysegredig i ffordd syml o fyw. Gan ddefnyddio maenorau anghysbell i ffermio鈥檜 tir, fe ddaethant yn amaethwyr peryglus, gan redeg preiddiau enfawr o ddefaid ar fynyddoedd Cymru. Roedd y maenorau, sydd gan fwyaf yn dyddio o鈥檙 13eg Ganrif, yn cynnwys caeau yn cynnwys ysguboriau, stablau a chorlannau ar gyfer da byw, rhannau byw ar gyfer brodyr lleyg a llafurwyr cyflogedig ac, mewn rhai achosion, capel (Cowley 1977, 78).听 Roedd Fferm Arail hefyd yn faenor o Abaty Llantarnam.

Mae mwy a mwy o dystiolaeth bod y Sistersiaid yn adeiladu eglwysi ar neu ger eu maenorau (Williams 1976, 81-82) ac mae鈥檔 debygol mae nhw oedd yn gyfrifol am adeiladu鈥檙 eglwys bresennol ar ryw adeg yn ystod y 13eg neu 14eg Ganrif (Rees 1948).听 Mae鈥檙 rhan fwyaf o adeiladwaith yr eglwys mwy na thebyg yn perthyn i鈥檙 cyfnod hwnnw, er mae鈥檔 bosib bod y bedyddfaen yn dod o鈥檙 adeilad gwreiddiol cyn y cyfnod Normanaidd.

John Wesley听

Ymwelodd John Wesley 芒鈥檙 plwyf ym mis Ebrill 1740 yn ystod ei ail ymweliad 芒 Chymru. Ar ddydd Mawrth, Ebrill yr 8fed, yng nghwmni Howell Harris, fe deithiodd o Bont-y-p诺l i Lanhiledd a pregethu yno ar y testun 鈥淩wyf yn gwybod bod dim peth da yn trigo ynof鈥�.听 Arhosodd dros nos a鈥檙 bore nesaf, darllenodd gwedd茂au yn eglwys St. Illtyd cyn pregethu ar 鈥淔e wellaf eu gwrthgiliad, fe鈥檜 caraf hael鈥�.听 Yna fe deithiodd ymlaen i Gaerdydd (Williams 1971, 6-7).

Archddiacon Coxe听

Yn hydref 1799, ymwelodd yr Archddiacon Coxe 芒鈥檙 eglwys ar ei 鈥淒aith Hanesyddol yn Sir Fynwy鈥�:

鈥淵n Llanhiddel fe fwydom ein ceffylau mewn t欧 tafarn a cherdded yng nghanol cawod gwyllt i鈥檙 eglwys sydd ar y copa; mae鈥檔 adeilad gothig bach ond hen, wedi鈥檌 adeiladu mewn arddull syml, heb d诺r neu glochdy, gyda鈥檙 clychau o dan y to a鈥檙 rhaffau鈥檔 disgyn i mewn i鈥檙 eglwys. Ym mynwent yr eglwys mae deuddeg hen ywen sy鈥檔 amgylchynu鈥檙 eglwys ac yn ychwanegu at ddifrifoldeb yr olygfa: mae鈥檔 gysegredig i St. Ithel, ond nid wyf yn gwbl gyfarwydd 芒鈥檌 deilyngdod na鈥檌 linach.鈥�(Coxe 1801, 252-3)

Eglwys St Illtyd yw hefyd y pwynt cychwyn ar gyfer 2 o Lwybrau Tyleri.